گاوهای دریایی (Sirenia)، شامل پستانداران آبزی بزرگ‌جثه و گیاه‌خواری است که در سراسر دنیا زندگی می‌کنند. این راسته شامل دو خانواده اصلی Trichechidae (ماناتی‌ها) و Dugongidae (دوگونگ‌ها) می‌شود. در میان گونه‌های این خانواده‌ها، دوگونگ (Dugong dugon) یا گاو دریایی، تنها گونه‌ای است که در سواحل جنوبی ایران، از جمله خلیج گواتر، بوشهر، خور موسی و قشم یافت می‌شود. متأسفانه، بسیاری از گونه‌های گاو دریایی در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت طبیعت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر قرار دارند که زنگ خطری جدی برای بقای آنهاست.
تفاوت های کلیدی دوگونگ ها با ماناتی ها
با وجود شباهت ظاهری، دوگونگ‌ها و ماناتی‌ها تفاوت‌های ساختاری و رفتاری مهمی دارند:
زندگی اجتماعی و تولیدمثل: دوگونگ‌ها معمولاً تک‌همسر هستند. در حالی که ماناتی‌ها در دوره تولیدمثل، یک ماده ممکن است با گروهی از چندین نر جفت‌گیری کند.
پوزه: پوزه دوگونگ پهن و خرطوم‌مانند است که به دلیل شکاف لب بالایی، برای تغذیه از گیاهان کف اقیانوس سازگاری یافته. در مقابل، ماناتی‌ها پوزه کوتاه‌تری دارند و لب بالایی دوقسمتی آنها برای خوردن گیاهان سطح آب مناسب است.
دم: دوگونگ‌ها دارای دم پره‌ای (شبیه به دم نهنگ) هستند که از دو لوب مجزا تشکیل شده است. اما دم ماناتی‌ها پارویی‌شکل و گرد است.
زیستگاه: دوگونگ‌ها تمام زندگی خود را در آب‌های شور و مناطق ساحلی کم‌عمق مانند خلیج‌ها و جنگل‌های حرا می‌گذرانند و هرگز آب شور را ترک نمی‌کنند. در مقابل، ماناتی‌ها می‌توانند به آب‌های شیرین گرم مهاجرت کنند، به‌ویژه در فصل زمستان، زیرا چربی بدن نسبتاً کمی دارند و نمی‌توانند دمای زیر ۲۰ درجه سانتی‌گراد را برای مدت طولانی تحمل کنند.
رژیم غذایی و نقش اکولوژیک گاوهای دریایی
گاوهای دریایی عمدتاً گیاه‌خوار هستند و نقش حیاتی در اکوسیستم‌های دریایی ایفا می‌کنند. آنها با تغذیه از انواع علف‌ها و جلبک‌های دریایی و برگ‌های حرا، به رشد و سلامت این گیاهان آبزی کمک شایانی می‌کنند. گرچه رژیم غذایی اصلی آنها گیاهی است، گاهی اوقات از ماهی‌های کوچک و بی‌مهرگان نیز تغذیه می‌کنند..
ارتباطات و صداها در گاوهای دریایی
گاوهای دریایی برای برقراری ارتباط با یکدیگر در زیر آب، صداهایی تولید می‌کنند که شبیه به سوت یا جیرجیر توصیف می‌شود. این صداها می‌تواند بیانگر احساساتی مانند ترس، هشدار، خشم یا برانگیختگی جنسی باشد. بیشترین صداها نیز بین مادر و گوساله شنیده می‌شود که نشان‌دهنده اهمیت ارتباط درونی آنهاست.
تهدیدها و خطر انقراض گاو دریایی
در حالی که کوسه و نهنگ قاتل دشمنان طبیعی گاوهای دریایی محسوب می‌شوند، بیشترین عوامل تهدیدکننده بقای آنها مستقیماً به فعالیت‌های انسانی مرتبط است. این تهدیدات شامل:
-
- برخورد با شناورها: تصادفات با کشتی‌ها و لنج‌ها یکی از دلایل اصلی مرگ‌ومیر گاوهای دریایی است.
-
- صید ناخواسته: گرفتار شدن در تورها و قلاب‌های ماهیگیران، خواسته یا ناخواسته، منجر به تلف شدن این حیوانات می‌شود.
-
- تغییرات اقلیمی: افزایش دمای آب و از بین رفتن زیستگاه‌های کلیدی مانند علفزارهای دریایی و جنگل‌های حرا، تهدید بزرگی برای آنهاست.
اگر این عوامل مرگ‌ومیر کنترل نشوند، گاو دریایی با سرعت زیادی به سمت انقراض پیش خواهد رفت. حفاظت از گاوهای دریایی نه تنها برای حفظ تنوع زیستی، بلکه برای سلامت اکوسیستم‌های دریایی ایران و جهان ضروری است.
دشمن طبیعی گاوهای دریایی، کوسه و نهنگ قاتل است؛ اما بیشترین عامل تهدید آنها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به فعالیت‌های انسانی مرتبط است. از برخورد با کشتی‌ها و لنج‌های بزرگ گرفته تا گرفتار شدن در دروازه کانال‌ها. همچنین آنها ممکن است خواسته و ناخواسته در تورها یا قلاب‌های ماهیگیران بیفتند و تلف شوند و البته در این میان تغییرات اقلیمی و ازبین‌رفتن علف‌های دریایی از دیگر عوامل تهدیدکننده به‌شمار می‌روند. اگر این عوامل مرگ‌ومیر کنترل نشود، گاو دریایی ممکن است با سرعت زیاد به سمت انقراض پیش رود. آنها بخش مهمی از اکوسیستم آبی ما هستند. آخرین چهارشنبه از ماه مارس روزی برای قدردانی از گاوهای دریایی تعیین شده است.